مرحله دوم: بعد از ولادت و در اولین و دومین سال زندگى
نخستین سال کودک، حساسترین دوران زندگى او به شمار مىرود. روان او همانند لوح سفیدى است که براى پذیرش هر نقشى آماده مىباشد. و قبلًا هیچگونه صورت علمى در آن نقش نبسته ولى استعداد آن را دارد که به تدریج علوم و اطلاعاتى را کسب کند. دستگاه ادراک او (حواس، اعصاب و مغز) نیز وسیلههاى بسیار ظریف و حساسى هستند که قبلًا با آنها کار نشده و طرز به کار گرفتن آنها براى آینده کودک بسیار مهم و سرنوشتساز مىباشد. روح حساس و لطیف و دستگاه پیچیده ادراکى نوزاد از حوادث این دوران و نحوه برخورد معاشرین او به طور قطع متأثر مىشود، لیکن بزرگترین مشکل این است که دیگران از نفسیات، تمایلات و عواطف درونى نوزاد غالباً بىاطلاعاند و اصولًا کشف احوال درونى او بسیار دشوار مىباشد.
خداوند مىفرماید:
«وَاللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»[1]
خدا شما را از شکم مادر خارج کرد در حالى که چیزى نمىدانستید، و برایتان گوش و چشم و قلب قرار داد، شاید خداى را سپاس گویید.
بنابراین، مربیان باید به حساسیت این دوران کاملًا توجه داشته باشند و با شیوهاى سنجیده و درست با نوزاد رفتار کنند، تا از حوادث روحىاى که درمان آن دشوار یا غیر قابل جبران است، مصون بماند.
والدین کودک از سه جهت مىتوانند در تربیت صحیح او تأثیر داشته باشند:
تغذیه صحیح، تأمین سایر نیازهاى مادى و برخوردهاى عاطفى که در ذیل این سه موضوع را به اختصار بررسى مىکنیم:
نقش تغذیه در تربیت
تغذیه کودک از دو جهت در کیفیت تربیت و پرورش او تأثیر دارد: از طریق ترکیب جسمانى و از طریق تأثیرات روانى و عاطفى. امّا از جهت اول، قبلًا گفته شد که کیفیت تغذیه کودک، بدون شک در چگونگى مزاج و ترکیب جسمانى، سلامت، بیمارى، نیرومندى و ناتوانى او تأثیر بسزایى خواهد داشت. از طرف دیگر کیفیت ترکیب جسمانى در اخلاقیات و نفسیات مؤثر خواهد بود اگر مادر با یک برنامه صحیح و حساب شده نیازهاى غذایى نوزادش را تأمین کند، به سلامت بدن و اعصاب و مغز او کمک خواهد کرد و در نتیجه در تربیت و پرورش اخلاقیات او نیز تأثیر خواهد گذاشت.
بنابراین، تغذیه صحیح نوزاد یکى از عوامل مهم تربیت به شمار مىرود و مربیان نباید از آن غفلت نمایند. پدر و مادرى که به سعادت فرزند خویش علاقه دارند باید نیازهاى غذایى او را شناسایى کرده و با برنامه صحیح و حساب شدهاى او را تغذیه کنند. ما در این جا نمىتوانیم در باره برنامه غذایى کودک به تفصیل بحث کنیم، ولى علاقهمندان را به خواندن کتابهایى که در این باره نوشته شده توصیه مىنماییم. لیکن به طور کلى به دو موضوع مهم اشاره مىکنیم:
نقش شیر مادر در تربیت
شیر، غذایى کامل و از لحاظ مواد غذایى غنىترین غذاهاست. در این میان شیر مادر از انواع شیرهاى دیگر براى کودک- به ویژه نوزاد- مناسبتر و سالمتر مىباشد که از مزایاى زیر برخوردار است:
1. از جهت ترکیبات غذایى، از هر غذاى دیگرى با ساختار جسمانى کودک تناسب بیشترى دارد، زیرا جنین در مدت نه ماه که در رحم مادر مىزیسته از غذایى تغذیه مىنموده که به وسیله دستگاه گوارش مادر تهیه مىشد و بعد از تولد کودک همین دستگاه است که شیر تولید مىکند.
2. شیر مادر به طور طبیعى و خام به مصرف مىرسد، به همین جهت مواد خود را از دست نمىدهد، برخلاف شیرهاى دیگر که از لحاظ بهداشت باید جوشیده شود و در نتیجه برخى از مواد خود را از دست خواهد داد.
3. شیر مادر به وسیله پستان مستقیماً وارد دهان کودک مىشود و با ظروف دیگر تماس ندارد، لذا از لحاظ بهداشتى بر هر غذاى دیگرى ترجیح دارد.
4. شیر مادر از ابتلا به میکربهاى بیمارىزا، از قبیل: تب مالت، سل گاوى، اسهال شیرى و سایر میکربها مصونیت دارد، برخلاف شیر حیوانات که احتمال ابتلا وجود دارد.
5. شیر مادر همیشه تازه و با حرارت مناسب به مصرف مىرسد، برخلاف شیرهاى دیگر که امکان دارد در اثر ماندن فاسد شده باشند.
6. در شیر مادر تقلب راه ندارد برخلاف سایر شیرها که امکان تقلب است.
بدین جهات و جهات دیگر مىتوان به طور قطع گفت که شیر مادر از هر غذاى دیگرى براى کودک، سالمتر و مناسبتر مىباشد. بنابراین کودکانى که با شیر مادر تغذیه شدهاند غالباً از کودکان دیگر سالمتر بوده و در مقابل بیمارىها مقاومتراند و مرگ و میر آنها نیز کمتر است. اغلب دانشمندان نیز همین مطلب را تأیید مىنمایند. یکى از دانشمندان مىنویسد:
بهترین غذاى کودک در این دوره شیر مادر است که کلیه مواد مورد نیاز رشد را در بر دارد. شیر مادر گرم، پاک و بدون میکرب بوده، به راحتى هضم شده و اثر نامساعدى روى دستگاه گوارش کودک ندارد. پروتئین، چربى و مواد قندى موجود در آن به قدرى است که مواد از دست رفته بدن کودک را جبران کرده و مقدارى هم صرف رشد او مىشود. املاح شیر مادر مانند: کلسیم، فسفر، آهن، مس، کوبالت، و غیره- صرف ساختمان استخوانها، دندانها، سیستم عصبى، عضلانى و خونسازى طفل مىگردد. مقدار املاح شیر مادر به حدى است که آن را قابل هضمتر از شیر گاو کرده است.
به علاوه پروتئینها، چربىها، مواد قندى، املاح و مواد دیگرى مانند:
ویتامینها، اجسام ایمنىزا، آنزیمها و هورمونها نیز در شیر مادر یافت مىشوند که در شیر گاو یا وجود ندارد یا در اثر استریلیزاسیون از بین مىروند.
در روده کودکانى که با شیر مادر تغذیه مىکنند میکربهایى موجود است که ویتامینهاى گروهB را تهیه کرده و اینها نیز به نوبه خود به سوختو ساز مواد غذایى کمک مىکنند. تجربه نشان مىدهد اطفالى که با شیر مادر تغذیه مىشوند مقاومتشان در برابر عفونت بیشتر از آنهایى است که از شیرهاى مصنوعى استفاده مىکنند.[2] دانشمند دیگرى مىنویسد:
1. شیر مادر از نقطه نظر ترکیبات آن کاملترین غذا براى نوزاد است.
2. هضم شیر مادر راحتتر و سریعتر از شیرهاى خشک انجام مىگیرد.
3. شیر مادر استریل بوده و همیشه در دسترس نوزاد قرار دارد.
4. نوزادانى که با شیر مادر تغذیه مىشوند کمتر مبتلا به قولنج یا سایر ناراحتىهاى معده و دستگاه گوارش مىشوند.
5. این نوع نوزادان کمتر مبتلا به سرماخوردگى و عفونت گوش مىشوند.
6. نوزادان کمتر به بیمارىهاى پوستى ناشى از آلرژى مبتلا مىشوند.
7. مدفوع نوزادانى که با شیر مادر تغذیه مىشوند نرمتر بوده و کمتر مبتلا به یبوست مىشوند.[3] دیگرى مىنویسد:
مزایاى شیردادن از پستان فراوان است:
1. براى کودک شیر انسان یک غذاى ایدهآل است و داراى اکثر مواد لازم براى رشد و نمو در ماههاى اول زندگى، با نسبتى مناسب براى هضم و جذب مىباشد. باید به خاطر داشت که شیر گاو از بسیارى جهات مهم با شیر انسان فرق دارد. شیر گاو 5/ 2 برابر شیر انسان پروتئین دارد. ولى وقتى وارد معده مىشود به مولکولهاى بزرگى که به آسانى قابل هضم نیست تقسیم مىشود، برعکس پروتئینهاى شیر انسان در معده به سادگى هضم و جذب مىگردند. هم چنین در مقدار قند آنها نیز اختلاف بارزى وجود دارد. شیر انسان از نظر قند غنى است. با اضافه کردن قند به شیر گاو مىتوان کمبود قند را جبران کرد، ولى حقیقت این است که کیفیت شیر انسان به صورتى است که آن را قابل هضمترین غذا براى نوزاد مىکند.
2. شیر انسان معمولًا تمیز است، اگر دقت لازم شود شیر انسان عارى از هرگونه میکرب مضر است. علاوه براین، چون نیازى به ذخیره کردن شیر انسان نیست احتمال خراب شدن نیز وجود ندارد.
3. به دلایل فوق در نوزادانى که از شیر مادر تغذیه مىشوند اختلالات معده و روده به ندرت حادث مىشود و یبوست کمتر معمول است. در صورتى که تغییراتى در مدفوع ظاهر شود (تغییر در رنگ، نرمى و غیره) جاى هیچ گونه نگرانى وجود ندارد و مسئله خود به خود رفع مىشود. در حالى که اگر تغییرى در مدفوع نوزادى که از شیر خشک تغذیه مىشود، پدید آید حاکى از این است که یکى از ترکیبات موجود در شیر بیش از حد است و باید نوع شیر عوض شود.
4. در شیر انسان کالرى بیشترى وجود دارد. چنین کالرىاى را نمىتوان در فرمول شیرهاى خشک گنجانید. بنابراین، با شیر مادر، کودک طبعاً غذاى بیشترى دریافت مىدارد و سریعتر رشد مىکند.[4]
اسلام و شیر مادر
اسلام نیز شیر مادر را بهترین غذا براى کودک و یک حق طبیعى او مىداند.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
هیچ شیرى براى کودک سودمندتر و پربرکتتر از شیر مادر نیست.[5] شیر مادر به قدرى در اسلام اهمیت داشته که براى تشویق مادر ثوابهاى زیادى برایش در نظر گرفته شده است.
پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله فرمود:
هنگامى که زن، بچهاش را شیر مىدهد خداى متعال در مقابل هر مرتبهاى که بچه از پستانش شیر مىمکد ثواب آزاد کردن یک بنده که از اولاد اسماعیل باشد به او عطا مىفرماید و هنگامى که دوران شیرخوارگى به اتمام رسید، فرشته بزرگوار الهى دست بر پهلوى مادر نهاده مىگوید: زندگى را از نو آغاز کن که خداى متعال گناهان گذشتهات را آمرزید.[6] بنابراین، بانوانى که به تربیت صحیح فرزندان خویش علاقه دارند باید تا حد امکان آنها را با شیر خودشان تغذیه نمایند و بدانند که با این کار به سلامت جسم و روان آنها کمک خواهند کرد.
اسلام و تأثیر شیر
اسلام نوع شیر را در کیفیت پرورش کودک مؤثر مىداند. از این رو اولًا:
توصیه مىکند که در موقع انتخاب همسر- که مادر آینده فرزندتان خواهد بود- کاملًا دقت کنید. زن عاقل، زیبا، خوشاخلاق، سالم و نیرومند را انتخاب کنید تا فرزندانى زیبا، نیرومند، سالم، هوشمند و خوشاخلاق داشته باشید. ثانیاً: تأکید مىکند که تا حد امکان کودک از شیر مادر تغذیه شود و ثالثاً: مىگوید: اگر ناچار شدید براى فرزندتان دایه بگیرید دقت کنید عاقل، زیبا، خوشاخلاق و سالم باشد، چون شیر به هر حال، در کیفیت پرورش کودک تأثیر دارد. از باب نمونه به احادیث زیر توجه کنید:
پیامبر گرامى اسلام فرمود:
از ازدواج با زن سفیه و احمق اجتناب کنید، زیرا همنشینى با او یک بلا خواهد بود و فرزندانش نیز ضایع خواهند شد.[7] رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود:
مواظب باشید براى شیر دادن فرزندانتان از زنهاى احمق و کمعقل استفاده نکنید، زیرا شیر، کودک را بر همین حال (حماقت) پرورش مىدهد.[8] امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
دقت کنید که چه کسى فرزندان شما را شیر مىدهد، زیرا کودک با همین وضع پرورش مىیابد.[9] حضرت باقر علیه السلام فرمود:
براى شیر دادن فرزندانتان، از زنان احمق استفاده نکنید، زیرا شیر سرایت دهنده است و بچه به شیر، یعنى به شیردهنده، در حماقت شبیه مىشود.[10] رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود:
از زنان احمق و کسانى که چشمشان ضعیف و آبریز است، براى شیر دادن
فرزندانتان استفاده نکنید، زیرا شیر سرایتدهنده است.[11] امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
چنان که در ازدواج سعى مىکنید زنان خوب را انتخاب کنید، براى شیر دادن کودکان نیز سعى کنید زنان خوب را پیدا کنید، چون شیر طبیعت را تغییر مىدهد.[12] حضرت باقر علیه السلام فرمود:
فرزندت را به وسیله زنهاى زیبا شیر بده و در این جهت از زنان زشت اجتناب کن، زیرا شیر سرایتدهنده است.[13] امام باقر علیه السلام فرمود:
براى شیر دادن فرزندتان از زنان پاکیزه (دائم الوضوء) استفاده کنید، زیرا شیر سرایتدهنده است.[14]
تأثیر غذا در شیر
چون شیر از غذاى مادر درست مىشود، کمیت و کیفیت آن، در چگونگى شیر او تأثیر دارد، البته مزاج مخصوص بانوان نیز در این جهت تأثیر دارد.
بنابراین، مادران شیرده باید به نوع غذاى خود توجه داشته باشند. غذاى مادر باید متنوع و گوناگون باشد، از انواع میوهها، سبزىها و حبوبات استفاده کند.
غذاهاى مایع، مفید است. به طور کلى غذاى مادر باید کامل و از لحاظ مواد غذایى غنى باشد، تا هم خودش سالم بماند و هم شیرش غنى باشد. در تهیه برنامه غذایى مادر مىتوانید از کتابهاى غذاشناسى و کتابهاى مربوط به بهداشت مادران شیرده استفاده نمایید.
یکى از کارشناسان غذایى مىنویسد:
کارشناسان غذایى به مادران بچه شیرده توصیه مىکنند که از همه غذاها به مقدار کم گاهگاه استفاده کنند؛ مخصوصاً باقلا، نخود، لوبیا، شیر، کره تازه، نارگیل، زیتون، گردو، بادام، میوههاى شیرین و آبدار مانند: خربزه، هندوانه، گرمک، طالبى، گلابى و غیره.[15] یکى دیگر از دانشمندان مىنویسد:
مقدار شیر مادر با رژیم غذایى، تعادل عاطفى و خواب کافى بستگى دارد. مادر شیرده احتیاج به غذایى پرمحتوا دارد، چون غذا منبع اصلى شیر است. رژیم غذایى او باید حاوى گوشت، ماهى، سبزى، لبنیات؛ به خصوص پنیر، آرد و حبوبات باشد. ویتامینها از طریق سبزىهاى خام و میوهها به بدن مادر مىرسند. حجم مایعاتى که مادر در دوره شیر دادن مصرف مىکند باید یک لیتر بیشتر از مواقع دیگر باشد. چاى شیرین با شیر، شیر تخمیر شده و شیر اسیدینیه از بهترین نوشابهها هستند.[16] دیگرى مىنویسد:
مادران شیرده اشتهاى بیشترى نسبت به مادرانى که شیر خود را خشک کردهاند، دارند، زیرا مادران شیرده بایستى غذاى بیشترى بخورند تا بتوانند مواد غذایى از دست رفته به وسیله شیر را جبران و جاىگزین نمایند. در این دوران، مادر بایستى از مواد غذایىاى که داراى میزان سرشارى از پروتئین و کلسیم مىباشد استفاده نماید: شیر، لبنیات، گوشت و تخممرغ از بهترین مثال آنهااست. در واقع رژیم غذایى شما با توجه به نکات فوق همان رژیم دوران حاملگى خواهد بود.
کافى بودن مقدار کلسیم در رژیم غذایى داراى اهمیت زیادى است، زیرا نوزاد براى استخوانسازى خود احتیاج به مقدار زیادى کلسیم دارد که از راه شیر به او خواهد رسید.[17] دیگرى مىنویسد:
مادران شیرده باید به اندازه کافى غذا بخورند ولى از زیاده روى در استعمال غذاهایى مانند گوشت و تخممرغ خوددارى نمایند، همچنین از استعمال موادى مانند پیاز، مارچوبه، سیر، گوشت شکار و گوشتهاى مانده که در ترکیبات شیر تغییراتى به وجود مىآورند مطلقاً بایستى خوددارى نمایند.
بهترین غذاها براى مادران شیرده عبارت است از: اقسام کبابها، آبگوشت، آش، سوپ سبزى، انواع لبنیات، ماهى تازه، مغز کله، سیبزمینى، انواع سبزىهاى تازه، حبوبات، اقسام میوهها و غیره. غذاهایى مانند میوههاى خام و کاهو نیز به علت داشتن ویتامینهایى که وارد شیر مىشوند بسیار مفید مىباشند.[18]
برنامه شیر
در بین کارشناسان اختلاف است که آیا شیر دادن کودک نیاز به تنظیم برنامه دارد یا نه؟ در این جا دو نظر وجود دارد: یک دسته عقیده دارند که تنظیم یک برنامه منظم براى شیر دادن کودک، هم به صلاح خود اوست و هم به نفع پدر و مادرش و براى آن مزایایى را ذکر کردهاند؛ از جمله:
1. بدین وسیله کودک عادت مىکند که در رأس ساعتهاى معین شیر بخورد و در نتیجه از همین زمان به رعایت نظم و ترتیب عادت مىکند و در زندگى آینده نیز به رعایت نظم مقید خواهد بود.
2. از همین زمان مىفهمد که زندگى، حساب دارد و نباید خواستههایش را با داد و قال و گریه و زارى و ایجاد مزاحمت بر دیگران تحمیل کند.
3. بدین وسیله صبر و تحمل در برابر خواستهها را مىآموزد و عملًا تمرین مىکند.
4. با رعایت نظم، سلامت دستگاه گوارش بهتر تضمین مىشود، زیرا هضم شدن غذا نیاز دارد که مدت معینى در معده بماند و بهتر است در این مدت غذاى دیگرى وارد نشود تا غذاى سابق خوب هضم شود. لذا در صورتى که بدون نظم و حساب غذاهاى متعدد در معده متراکم گردد، هضم آنها برایش دشوار خواهد بود و از این طریق امکان دارد به بیمارىهاى دستگاه گوارش مبتلا گردد.
5. در صورتى که کودک عادت کند منظم شیر بنوشد پدر و مادرش نیز در آسایش خواهند بود.
صاحبان این عقیده با این قبیل توجیهات، ترجیح مىدهند که کودک با برنامه منظم و در رأس ساعتهاى معین تغذیه شود.
امّا گروهى دیگر این عقیده را نمىپسندند و رعایت برنامه دقیق را نه تنها لازم نمىدانند، بلکه آثار سوئى را نیز برایش ذکر نمودهاند.
آنها مىگویند: لازم نیست براى تغذیه کودک برنامه دقیقى را به اجرا بگذارید، خود کودک هر وقت گرسنه شد به وسیله گریه آن را اظهار مىدارد و در این جا مادر باید فوراً به او شیر بدهد و براى آن منافعى را برشمرده اند:
1. در چنین صورتى بهتر احساس امنیت مىکند و نگرانى و اضطراب ندارد.
2. به مادر و اطرافیان، خوشبین و امیدوار مىشود و مىداند که در هنگام نیاز، به یارىاش مىشتابند.
3. چون هنگام گرسنگى فوراً به او مىرسند احساس کمبود نمىکند تا جزع و فزع به راه بیندازد و بىقرارى نماید.
با این قبیل توجیهات اظهار مىدارند که بهتر است موضوع شیر دادن و روش آن به مادران واگذار شود، خود آنها بهتر مىدانند چه کنند و به چه طریق بچه خود را شیر بدهند.
بنابراین، هر یک از این دو گروه براى توجیه عقیده خود مطالبى را گفتهاند، لیکن به عقیده ما نظر اول گرچه اجرایش کمى دشوار به نظر مىرسد امّا هم از لحاظ بهداشت کودک، هم از جهت تربیت اخلاقى او و هم از جهت آسایش مادر بر نظر دوم ترجیح دارد. درست است که طبق نظر دوم، هنگام گرسنگى کودک، مادر فوراً به یارىاش مىشتابد و طفل نیازى به جزع و فزع ندارد و به مادر و اطرافیانش خوشبین خواهد بود، لیکن کودک با همین وضع عادت مىکند، وقتى هم بزرگ شد و خواست در بین اجتماع زندگى کند از همه توقع دارد مانند مادر تسلیم خواستههایش باشند، در صورتى که دیگران چنین تعهدى را ندارند، در نتیجه براى رسیدن به هدف به داد و فریاد و در صورت امکان به زور متوسل مىشود و اگر به نتیجه نرسید خودش را محروم و شکست خورده و دیگران را بىعاطفه مىشمارد.
بهتر است کودک از همان اول به رعایت نظم عادت کند و بداند که زندگى دنیا بىحساب و کتاب نیست و همیشه بر طبق میل انسان نخواهد بود. به علاوه، با رعایت بهداشت و نظم و ترتیب حساب شده، غذا خوردن نه تنها براى افراد بزرگ سودمند مىباشد، بلکه براى دستگاه ظریف و تازه کار گوارش کودک نیز مفید و ضرورى خواهد بود که تخلف از آن ممکن است موجب بروز اختلالاتى گردد.
اسلام نیز پرخورى و زیادهروى در غذا خوردن را مذموم مىشمارد:
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود:
از پرخورى خوددارى کنید که شکم (معده) را فاسد مىکند، موجب بیمارى مىشود و باعث کسالت در عبادت مىگردد.[19] امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
همیشه سیر بودن موجب انواع بیمارىها مىشود.[20] به مصلحت کودک است که از همان آغاز، به پرخورى و از سرسیرى غذاخوردن عادت نکند.
بنابراین، با برنامه منظم شیرخوردن، هم براى سلامت جسمِ کودک مفید است و هم براى تربیت صحیح اخلاقى او سودمند خواهد بود.
راسل مىنویسد:
امروزه هر مادر تربیت شدهاى به حقایق سادهاى در مورد بچهدارى معرفت دارد؛ مثلًا مىداند که مقید بودن به تغذیه طفل در فاصلهاى منظم، نه هرگاه که گریه کند، چقدر مهم است. این قید از این جهت پیدا شده است که براى هضم غذاى طفل سودمندتر است و همین خود کافىترین و کاملترین دلیل به شمار مىرود. به علاوه از نظر تربیت اخلاقى هم مطلوب مىباشد، زیرا کودکان شیرخوار خیلى بیش از آنچه اشخاص بالغ و بزرگ تصور مىکنند محیل و مکار هستند. این کودکان وقتى ببینند که گریه کردن نتایجى بس مطلوبتر به بار مىآورد البته همان روش را به کار مىبندند و بعداً همین که ببینند عادت به شکوه و زارى به جاى این که آنان را مشمول نوازش کند، منفور مىسازد، تعجب و تکدر را پیشه مىکنند و دنیا به چشم آنها سرد و خشک و بىروح مىآید.[21] دکتر جلالى مىنویسد:
اگر طبق دستور پزشک متخصص، برنامه منظم براى شیرخوردن او تعیین شود تمایل عادت به این کار در او پیدا مىشود و خود عادت سبب مىگردد که اولًا:
رفتارها و عکسالعملهاى مربوط به آن عادت مادران را از حالت سیرى و گرسنگى طفل آگاه نماید و ثانیاً: چون بسیارى از اعمال روزانه هر فرد طبق عادت باید صورت گیرد همین شیر خوردنِ منظم، پایه خوبى براى عادت بعدى اوست.[22] در کیفیت تنظیم برنامه و فاصله بین دفعات شیر دادن نیز در بین کارشناسان کمى اختلاف نظر وجود دارد: گروهى عقیده دارند که خوب است هر چهار ساعت یک بار به کودک شیر داده شود. بعضى دیگر فاصله سه ساعت یا سه ساعت ونیم را پیشنهاد مىکنند. دسته دیگر مىگویند: در سه ماه اول فاصله سه ساعت مناسب است بعد از آن چهار ساعت. ولى همه آنها گفتهاند: در شبها باید فاصله بیشتر باشد؛ شش یا پنج ساعت. ولى همه توصیه مىکنند در هر مرتبه باید آن قدر به کودک شیر داد که کاملًا سیر گردد و پستان مادر را جواب گوید.
در خاتمه تذکر چند نکته را ضرورى مىدانیم:
1. چون همه کودکان از جهت بنیه جسمانى و دستگاه گوارشى در شرایط یکسانى نیستند، و ممکن است در شرایط مختلف، احوال گوناگونى پیدا کنند، خوب است مادران در تنظیم برنامه شیر، با یک پزشک کودک مشورت و طبق دستورالعمل او رفتار کنند.
2. این که گفته شد: کودک را باید برطبق برنامه تنظیم شده شیر داد، بدین معنا نیست که باید درست در رأس ساعت معین و بدون کم و زیاد به او شیر داد، حتى اگر مثلًا نیمساعت جلوتر گرسنه شد و گریه کرد باید در برابرش مقاومت نمود و صبر کرد تا ساعت شیرخوردن به طور دقیق فرا رسد، بلکه مقصود پیروى از یک برنامه منسجم و مرتب تقریبى و نسبى است که تقدیم یا تأخیر چند دقیقه در بعض شرایط و اوقات لطمهاى به آن نمىزند.
3. شاید بعضى از بانوان تقید به یک برنامه منظم در شیردادن را امرى بسیار دشوار و ناسازگار با عواطف مادرى بدانند و از اجراى آن شانه خالى کنند، لیکن این مادران باید توجه داشته باشند که اگر تصمیم بگیرند و از آغاز امر، نوزاد را بر طبق برنامه شیر بدهند به تدریج با چنین برنامهاى عادت مىکند و پیروى از آن دشوار نخواهد بود.
کافى نبودن شیر مادر
اگر شیر مادر به مقدارى نیست که بچهاش را سیر کند باز هم نباید او را از شیر مادر محروم سازد و به طور کلى از شیرهاى دیگر استفاده کند. بلکه هر مقدار شیر دارد به او بدهد و کمبود آن را با شیرها و غذاهاى دیگر جبران کند.
بعد از شیر مادر بهتر است براى تغذیه کودک از شیر گاو که تا حدى شبیه شیر مادر است استفاده کرد، در این صورت باید به نکتههاى زیر توجه فرمایید:
1. چون شیر گاو غلیظتر از شیر مادر است باید مقدارى شکر و آب جوشیده به آن اضافه شود به حدى که شبیه شیر مادر گردد.
2. شیر را مدت بیست دقیقه بجوشانید تا اگر میکربى دارد کشته شود.
3. مواظب باشید شیرى که به بچه داده مىشود نه زیاد گرم و نه زیاد سرد باشد، بلکه در حد حرارت شیر مادر.
4. سعى کنید تا حد امکان از شیر تازه و سالم استفاده کنید.
5. هر دفعه که بچه را شیر مىدهید شیشه را با آب گرم بشویید، مبادا شیر در آن بماند و فاسد گردد.
6. بچه را در بغل بگیرید و طورى او را شیر بدهید که گویا از پستان شیر مىخورد تا از دامان گرم و عاطفه مادرى نیز برخوردار شود.
اگر مىخواهید از شیر خشک استفاده کنید لازم است در این باره با پزشک کودک مشورت کنید و با دستور او نوع شیر را انتخاب نمایید، چون شیر خشک داراى انواع گوناگونى است که همه آنها، براى هر بچه و در هر سن، تناسب و سازگارى ندارد. تنها پزشک مىتواند شما را در انتخاب نوع شیر و مقدار آن یارى کند. اگر بعد از استفاده، احساس کردید که به مزاج بچه شما سازگار نیست حتماً به پزشک مراجعه کنید تا نوع دیگرى را انتخاب کند.
ممنوعیت از شیر مادر
در عین حال که شیر مادر براى کودک از هر غذاى دیگر مفیدتر مىباشد، امّا در چند مورد باید بچه را از شیر مادر محروم ساخت:
1. در صورتى که مادر مبتلا به یکى از بیمارىهاى واگیر، مانند سل باشد.
2. در صورتى که مادر مبتلا به بیمارى خطرناکى باشد که پزشک شیر دادن را برایش مضر بداند، مانند بیمارى قلب یا کمخونى شدید.
3. مادرى که مبتلا به جنون یا بیمارى صرع است.
4. مادران الکلى یا معتاد به استعمال مواد مخدر.
در این گونه موارد باید بچه را از شیر مادر محروم ساخت و براى تغذیه او از شیرهاى دیگر استفاده کرد.
کمک شیر
در طول سال اول و دوم زندگى کودک غذاى اصلى او شیر مىباشد که باید تا پایان سال دوم ادامه یابد، زیرا غذایى کامل و متناسب با دستگاه گوارش او است، نباید غذاى او منحصر به شیر باشد بلکه باید به تدریج با غذاهاى دیگر نیز آشنا شود و از آنها استفاده کند. باید کمکم کودک را از ماه سوم به بعد با غذاهاى دیگر آشنا ساخت. غذاى او باید ساده، کامل و مایع باشد. انواع آب میوه مفید است.
مىتوانید سبزىها را بپزید و آب آنها را به کودک بدهید. سوپ استخوان با هویج فرنگى براى تأمین کلسیم و رشد و تقویت استخوانها بسیار لازم و مفید مىباشد. مىتوانید از سیبزمینى و تخممرغ آبپز، بیسکویت، پنیر تازه، کره، برنج پخته، آبگوشت، گوشت مرغ، میوههاى تازه، عصاره غلات، فرنى و کمپوت میوهها استفاده کنید. مقدار کمى از روغن ماهى نیز مفید و لازم است.
غذاى کودک باید متنوع، ساده، سبک و متناسب با دستگاه گوارش و طبق نیاز او باشد، نه زیادتر. در آغاز باید از غذاهاى مایع و بسیار کم استفاده کرد و به تدریج مقدارش را اضافه کرد و از نوع سنگینتر استفاده نمود. وقتى دندان در آورد مىتواند از غذاهاى جویدنى نیز استفاده کند. ولى در تمام این مراحل شیر مهمترین غذاى کودک خواهد بود.
از شیر گرفتن
کودک مدت دو سال شیر مىخورد و این حق طبیعى او است که خداى متعال مقرر نموده است.
خدا در قرآن مىفرماید:
مادران دو سال تمام به بچه هاى خود شیر مىدهند، اگر بخواهند که شیر تمام بدهند.[23]
امام صادق علیه السلام فرمود:
حداقل دوران شیرخوارگى 21 ماه است که اگر زودتر او را از شیر بگیرند به وى ستم شده است.[24] در صورتى که مادر عذرى ندارد باید دو سال و حداقل 21 ماه به بچه اش شیر بدهد، امّا بعد از پایان دو سال مىتوان بچه را از شیر گرفت. امّا از شیر گرفتن بچه کار چندان سهل و آسانى هم نیست، زیرا مدت دو سال با شیر مادر عادت کرده و ترک عادت دشوار است. مسلماً تا چند روز ناسازگارى و جزع و فزع خواهد کرد؛ حتى ممکن است اعتماد خود را نسبت به مادر از دست داده و بدبین شود.
و همین موضوع مىتواند در روح و روانش آثار سویى بگذارد.
بنابراین، باید قبلًا مقدمات کار را فراهم ساخت و کودک را براى ترک شیر خوردن آماده کرد. مادران کاردان در طول دو سال به تدریج بچه را با غذاهاى دیگر آشنا مىسازند و در ماههاى آخر کمکم از دفعات شیر دادن مىکاهند و به جاى آن به او غذا مىدهند. به طورى که در ماه آخر، شیر خوردن به حداقل رسیده و به طور طبیعى مىتواند از شیر خوردن صرفنظر کند. مادر مىتواند پستانش را سیاه کند یا نوک پستان را تلخ نماید تا کودک خود به خود به شیر بىرغبت گردد. سعى کنید بچه را به چیزهاى دیگر مشغول سازید تا از شیر خوردن منصرف شود. امّا هیچگاه او را از لولو و چیزهاى دیگر نترسانید، چون ممکن است در جسم و جان او آثار سویى بگذارد که بعداً نتیجهاش ظاهر شود. به هر حال با صبر و استقامت و تدبیر مىتوان به خوبى کودک را از شیر گرفت و غذاهاى دیگر را جایگزین ساخت بدون این که آثار بدى به وجود آید.
در خاتمه لازم است به مادران یک نکته مهم را تذکر دهیم:
قبلًا کودک شما بخش عظیمى از مواد غذایى مورد نیاز خود را از شیر دریافت مىکرد، بعد از این که از شیر گرفته شد این منبع را از دست خواهد داد. بنابراین، تنظیم برنامه غذایى او باید به گونهاى باشد که همه نیازهاى او را تأمین کند. مواد مورد نیاز او عبارتاند از:
1. مواد قندى مانند: میوههاى تازه، غلات، نان، سیبزمینى و سایر مواد قندى و نشاستهاى.
2. مواد چربى مانند: انواع روغن، کره، خامه.
3. مواد پروتئینى مانند: تخم مرغ، گوشت، ماهى، مرغ و شیر.
4. مواد معدنى که در انواع سبزىها و پنیر وجود دارد.
انواع ویتامینها که در انواع میوهها، مرکبات، سبزیجات، حبوبات و روغن ماهى وجود دارند.
ما، در این جا نمىتوانیم به تفصیل در باره خواص غذاها بحث کنیم، ولى شما مىتوانید از کتابهایى که در این زمینه تألیف شده استفاده کنید، لیکن به طور اجمال یاد آور مىشویم که غذاى کودک شما باید متنوع باشد.[25]
[1]. نحل( 16) آیه 78.
[2]. کودک خود را بشناس، ص 48.
[3]. آنچه را باید مادران باردار بدانند، ص 245.
[4]. مادر باردار، ص 183.
[5]. وسائل الشیعه، ج 15، ص 175:« ما من لَبنٍ رُضِعَ به الصبیُّ أعظمُ برکةً علیه من لَبنِ أمّه».
[6]. همان، 175:« فإذا أرضعت کان لها بکلّ مصّة کعِدل عِتق محرّر من ولد إسماعیل؛ فإذا فَرِغت من رضاعِه ضرب ملک کریم على جنبها، و قال: استَأنفی العملَ فقد غُفِرلک».
[7]. مستدرک الوسائل، ج 2، ص 538:« و إیّاکم و تزویجَ الحَمقاء فإنّ صحبتَها بلاءٌ و ولدَها ضیاعٌ».
[8]. همان، ص 624:« إیّاکم أن تَسترضِعوا الحمقاءَ فإنّ اللبن ینشئه على ذلک».
[9]. وسائلالشیعه، ج 15، ص 188:« انظَروامن یُرضِعُ أولادکم فإن الولد یَشُبّعلیه».
[10]. همان:« لاتَسترضعِوا الحَمقاء فإنّ اللبن یَعدی و إنّ الغلام ینزع إلى اللبن، یعنی إلى الظئر فی الرعونة و الحمق».
[11]. همان:« لاتَسترضعوا الحمقاء ولا العمشاء فإنّ اللبن یعدی».
[12]. همان:« علیّا علیه السلام کان یقول: تخیّروا للرضاع کما تخیّرون للنکاح فإنّ الرضاع یغیّر الطباعَ».
[13]. همان، ص 189:« استرضِعْ لولدک بلبن الحسانِ و إیّاک و القبائح فإنّ اللبن یعدی».
[14]. همان، ص 185:« علیکم بالوَضّاءِ من الظُؤْرَةِ فإنّ اللبن یعدی».
[15]. اعجاز خوراکىها، ص 251- 265.
[16]. کودک خود را بشناس، ص 50.
[17]. مادران باردار، ص 249.
[18]. پرورش کودک، ص 25.
[19]. مستدرک الوسائل، ج 3، ص 80:« إیّاکم و البطنةَ فإنّها مُفسِدةُ للبطنِ و مورثةٌ للسُقم و مُکسِلةٌ عن العبادة».
[20]. همان، ص 82:« إدمان الشَبعِ یُورِث أنواعَ الوَجعِ».
[21]. در تربیت، ص 78.
[22]. روانشناسى کودک، ص 224.
[23]. بقره( 2) آیه 233:\i« وَالوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ».
[24]. وسائلالشیعه، ج 15، ص 177:« الرضاعُ واحد و عشرون شهراً، فما نَقَص فهوجور على الصبیّ».
[25] امینى، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1387.